खनिज संसाधने MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Mineral Resources - मोफत PDF डाउनलोड करा

योग्य उत्तर रत्नागिरी आहे

Key Points 

• अलीकडे, 2020 मध्ये, महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग, रायगड, रत्नागिरी, ठाणे आणि पालघर या पाच जिल्ह्यांमध्ये पिकवलेल्या अल्फोन्सो आंब्याला GI टॅग देण्यात आला आहे.
• यामुळे शेतकरी आणि स्थानिकांना त्यांची निर्यात तसेच देशांतर्गत व्यापार वाढविण्यात मदत होईल.
• स्थानिक पातळीवर 'हापूस' म्हणून ओळखले जाणारे हे आंबे आता दिलेल्या पाच जिल्ह्यांमध्ये पिकवले जात असल्याचा अधिकृत दावा केला जाऊ शकतो.
• या आंब्यांना देशांतर्गत तसेच आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मोठी मागणी आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर, दक्षिण आणि दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांमध्ये याला चांगली मागणी आहे आणि ऑस्ट्रेलिया तसेच युरोपियन देशांचा समावेश करण्यासाठी बाजारपेठ विस्तारत आहे.

योग्य उत्तर चंद्रपूर आहे.​

Key Points

• महाराष्ट्रातील खनिज संपत्ती
  • कोळसा, लोहखनिज, मॅंगनीज, चुनखडी, बॉक्साईट, डोलोमाईट, सिलिका वाळू, कायनाइट आणि सिलिमॅनाइट ही महत्त्वाची खनिजे महाराष्ट्रात आढळतात.
  • इतर खनिजे म्हणजे बॅराइट्स, इल्मेनाइट, क्ले, फेल्डस्पार, कॉपर, क्रोमाईट, ग्रेफाइट, फ्लोराईट, टंगस्टन इत्यादी.
• कोळसा
  • हे प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील नागपूर, चंद्रपूर, यवतमाळ आणि वर्धा या जिल्ह्यांमध्ये आढळते.
  • चंद्रपूर नंतर नागपूर आणि यवतमाळ जिल्ह्यात कोळशाचे मोठे साठे आढळतात.
  • महाराष्ट्रात एकूण 5577 मेट्रिक टन कोळशाचा साठा आहे
  • महाराष्ट्रातील एकूण कोळशाच्या साठ्यापैकी चंद्रपूर जिल्ह्यांत 3203 मेट्रिक टन, नागपूर जिल्ह्यांत 1295 मेट्रिक टन, यवतमाळ जिल्ह्यांत 1070 मेट्रिक टन आणि वर्धामध्ये 8 मेट्रिक टन कोळसा साठा आढळतो.

योग्य उत्तर अरुणाचल प्रदेश आहे.

 Key Points

• नामचिक-नामफूक कोळसा क्षेत्र अरुणाचल प्रदेशातील चांगलांग जिल्ह्यात आहे.
• हे कोळसा क्षेत्र भारतातील ईशान्येकडील काही प्रमुख क्षेत्रांपैकी एक आहे.
• या क्षेत्रातून काढलेला कोळसा प्रामुख्याने वीज निर्मिती आणि औद्योगिक कामांसाठी वापरला जातो.
• अरुणाचल प्रदेशात कोळशाचे महत्त्वपूर्ण साठे आहेत, जे राज्याच्या अर्थव्यवस्थेत योगदान देतात.
• स्थानिक पायाभूत सुविधांना चालना देण्यासाठी नामचिक-नामफूक कोळसा क्षेत्रावर विविध विकास प्रकल्प राबवले जात आहेत.

 Additional Information

• भारतातील कोळसा
  • भारत हा जगातील सर्वात मोठ्या कोळसा उत्पादक देशांपैकी एक आहे.
  • भारतात कोळसा हे ऊर्जेचे एक महत्त्वाचे स्त्रोत आहे, जे देशाच्या सुमारे 70% वीज निर्मितीसाठी जबाबदार आहे.
  • भारतातील प्रमुख कोळसा उत्पादक राज्यांमध्ये झारखंड, ओडिशा, छत्तीसगड, पश्चिम बंगाल आणि मध्य प्रदेश यांचा समावेश होतो.
  • कोळसा खाणकाम भारत सरकारच्या कोळसा मंत्रालयाद्वारे नियमबद्ध केले जाते.
• कोळशाचे प्रकार
  • कोळसा त्याच्या कार्बन सामग्रीनुसार विविध प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केला जातो: अँथ्रासाइट, बिटुमिनस, सब-बिटुमिनस आणि लिग्नाईट.
  • अँथ्रासाइटमध्ये सर्वाधिक कार्बन सामग्री असते आणि तो सर्वात कार्यक्षम प्रकारचा कोळसा आहे.
  • लिग्नाईट, ज्याला तपकिरी कोळसा असेही म्हणतात, त्यात सर्वात कमी कार्बन सामग्री आणि कॅलरी मूल्य असते.
  • बिटुमिनस कोळसा वीज निर्मिती आणि औद्योगिक कामांसाठी सर्वाधिक वापरला जाणारा प्रकार आहे.
• पर्यावरणावर परिणाम
  • कोळसा खाणकाम आणि वापरामुळे भू-विनाश, वायू प्रदूषण आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन यांसारखे पर्यावरणावर महत्त्वपूर्ण परिणाम होतात.
  • पर्यावरणावरील पदचिन्ह कमी करण्यासाठी स्वच्छ कोळसा तंत्रज्ञान स्वीकारण्याचे प्रयत्न केले जात आहेत.
  • पर्यावरणीय संतुलन पुनर्संचयित करण्यासाठी खाणकाम केलेल्या क्षेत्रांचे पुनर्वसन आवश्यक आहे.
• भारतात कोळशाचे भविष्य
  • भारत कोळशावरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी ऊर्जेच्या पर्यायी स्त्रोतांचा शोध घेत आहे.
  • सौर आणि पवन ऊर्जा यांसारख्या नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतांना विविध सरकारी योजनांअंतर्गत प्रोत्साहन दिले जात आहे.
  • भविष्यातील रणनीतीमध्ये कोळशाचा वापर शाश्वत पद्धती आणि हरित ऊर्जा विकासाशी संतुलित करणे समाविष्ट आहे.

योग्य उत्तर थोरियम आहे.

मुख्य मुद्दे

• थोरियम मोनॅझाइट वाळूमध्ये, विशेषतः भारतातील केरळ, तामिळनाडू आणि ओडिशाच्या किनारपट्टी भागात मोठ्या प्रमाणात आढळते.
• भारताकडे जगातील मोनॅझाइट वाळूचा सर्वात मोठा साठा आहे, ज्यामध्ये सुमारे 12 दशलक्ष टन थोरियम ऑक्साईड आहे.
• मोनॅझाइट हे लालसर-तपकिरी रंगाचे फॉस्फेट खनिज आहे, ज्यात दुर्मिळ मृदा धातू आहेत आणि त्यात थोरियमची लक्षणीय एकाग्रता आहे.
• थोरियमचा उपयोग अणुभट्ट्यांमध्ये अणुइंधन म्हणून केला जातो आणि त्यात युरेनियमला अधिक सुरक्षित आणि अधिक कार्यक्षम पर्याय होण्याची क्षमता आहे.

अतिरिक्त माहिती

• मोनॅझाइट वाळू
  • मोनॅझाइट वाळू थोरियम व्यतिरिक्त सेरियम, लँथेनम आणि निओडिमियम सारख्या दुर्मिळ मृदा धातूंचा स्रोत आहे.
  • याचे उत्खनन प्लेसर ठेवींद्वारे केले जाते आणि मौल्यवान खनिजे काढण्यासाठी प्रक्रिया केली जाते.
• थोरियम-आधारित अणुभट्ट्या
  • थोरियम अणुभट्ट्या हा अणुभट्टीचा एक प्रकार आहे जो थोरियम-232 चा इंधन म्हणून वापर करतो, जो विखंडनक्षम युरेनियम-233 मध्ये रूपांतरित होतो.
  • युरेनियम-आधारित अणुभट्ट्यांच्या तुलनेत त्या सुरक्षित मानल्या जातात आणि कमी अणु कचरा निर्माण करतात.
• भारताचा अणु कार्यक्रम
  • भारताने आपल्या तीन-टप्प्यांच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमाचा भाग म्हणून थोरियम-आधारित अणुऊर्जा विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित केले आहे.
  • ऍडव्हान्स्ड हेवी वॉटर रिॲक्टर (AHWR) ही भारताच्या थोरियम साठ्यांचा उपयोग करण्याच्या धोरणाचा एक भाग आहे.
• पर्यावरणावर परिणाम
  • मोनॅझाइट वाळूचे उत्खनन आणि प्रक्रिया केल्याने पर्यावरणावर परिणाम होऊ शकतो, ज्यात किरणोत्सर्ग संपर्क आणि अधिवासाचा नाश यांचा समावेश आहे.
  • हे परिणाम कमी करण्यासाठी योग्य सुरक्षा आणि पर्यावरण व्यवस्थापन पद्धती आवश्यक आहेत.

• मयूरभंज आणि केंदुझार (केंढर) जिल्हे लोहखनिजाच्या घटनेचा पट्टा तयार करतात. बदमपहार खाणी येथे आहेत.
• या ठिकाणांहून उच्च दर्जाचे लोहखनिज पारदीप बंदरातून निर्यात केले जाते.

योग्य उत्तर ओडिशा आहे.

• ओडिशा हे सर्वात मोठे बॉक्साइट - उत्पादित राज्य आहे जे भारताच्या एकूण उत्पादनाच्या निम्मे उत्पादन करते.
• राज्यातील सकल पुनर्प्राप्तीयोग्य साठा 1,370.5 दशलक्ष टन होण्याचा अंदाज आहे. ओडिशा हे मॅंगनीजच्या उत्पादकांमध्ये देखील आघाडीवर आहे.
• मुख्य बॉक्साईट पट्टा हा कलहांडी आणि कोरापुट जिल्ह्यात आहे आणि तो पुढे आंध्र प्रदेशात पसरला आहे.
• देशातील सर्वात मोठे बॉक्साइट बेअरिंग क्षेत्र हे 300 किमी लांबीचा, 40 ते 100 किमी रूंदीचा आणि 950 ते 1300 मीटर जाड पट्टा आहे.

• गुजरात दुसर्‍या क्रमांकाचा उत्पादक देश आहे आणि भारताच्या एकूण बॉक्साइटच्या 15 टक्क्यांहून अधिक उत्पादन करते.
• झारखंड हे देशातील सर्वात मोठे कोळसा उत्पादक क्षेत्र आहे.
• लोह खनिज तेलाच्या एकूण साठ्याच्या 95% साठा ओडिशा, झारखंड, छत्तीसगड, कर्नाटक, गोवा, तेलंगणा, आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडू या राज्यांमध्ये आढळतात.

योग्य उत्तर आहे ओडिसा. 

• ओडिसा हे भारतातील सर्वांत जास्त बॉक्साइट उत्पादक राज्य आहे. 
  • ओडिसामध्ये  भारतातील एकूण बॉक्साइट स्त्रोतांपैकी 50% हून अधिक बॉक्साइट आहे. 
  • बॉक्साइट हे एक अॅल्युमिनियमचे धातुक आहे.
  • बॉक्साइटचे साठे हे अॅल्युमिनियम सिलिकेट्स असणाऱ्या विविध प्रकारच्या खडकांच्या अपक्षरणाने तयार होतात.
  • ओडिसा, झारखंड, छत्तीसगड, मध्य प्रदेश, गुजरात, महाराष्ट्र आणि तामिळनाडू ही प्रमुख बॉक्साइट उत्पादक क्षेत्रे आहेत.
  • बॉक्साइट हे बेयर प्रक्रियेमध्ये अॅल्युमिना मिळवण्यासाठी वापरले जाते.
  • भारतातील महत्त्वाच्या  बॉक्साइटच्या खाणी पुढीलप्रमाणे:
    • बिलासपूर आणि मैकल टेकड्या 
    • सिंगभूम 
    • जामनगर 
    • बालंगिर 
    • बरगड  
    • कोरापुट 
    • कलहंडी 
    • संबळपूर 
    • सुंदरगड 

ओडिशा हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• ओडिशा हे भारतातील सर्वात मोठे बॉक्साईट उत्पादक राज्य आहे.
• भारतातील निम्म्याहून अधिक बॉक्साईटचे साठे हे ओडिशा राज्यात आढळतात.
• बॉक्साईट हे ॲल्युमिनिअम उत्पादनात वापरले जाणारे मुख्य खनिज आहे.
• ओडिशातील कलाहंडी हे क्षेत्र बॉक्साईट उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.
• बॉक्साईटचे साठे हे ॲल्युमिनियम सिलिकेट युक्त विविध प्रकारच्या खडकांच्या अपघटनाने तयार होतात.​

Important Points

• ओडिशा, झारखंड, छत्तीसगड, मध्यप्रदेश, गुजरात, महाराष्ट्र आणि तामिळनाडू ही प्रमुख बॉक्साईट उत्पादक राज्ये आहेत.
• बॉक्साईटचा वापर प्रामुख्याने बेअर प्रक्रियेमध्ये ॲल्युमिना निर्माण करण्यासाठी केला जातो.
• भारतातील महत्त्वाच्या बॉक्साईट खाणी पुढीलप्रमाणे:
  • बिलासपूर आणि मैकल टेकड्या
  • सिंगभूम
  • जामनगर
  • बलांगीर
  • बारगढ
  • कोरापुट
  • कलाहंडी
  • संबळपूर
  • सुंदरगड.

Additional Information

• ओडिशा आणि छत्तीसगड राज्यांनंतर झारखंड हे राज्य लोहखनिज, तांबे, अर्भक, कायनाइट, युरेनिअम, ॲसबेस्टॉस इ. उत्पादनात पहिल्या क्रमांकावर तर कोळसा उत्पादनात तिसऱ्या क्रमांकावर आहे.
• पश्चिम बंगाल हे भारतातील प्रमुख तांदूळ उत्पादक राज्य आहे.
• भारतात कापूस, भुईमूग, जिरे, तीळ इत्यादी नगदी पिकांचे सर्वाधिक उत्पादन गुजरात राज्यामध्ये होते.

योग्य उत्तर सोव्हिएत आहे.

• 1964 मध्ये भारतात बोकारो पोलाद प्रकल्प सोव्हिएतच्या सहकार्याने स्थापन करण्यात आला.

Important Points

बरोबर उत्तर आहे छोटा नागपूर पठार.

महत्वाचे मुद्दे

छोटा नागपूर पठार

• छोटानागपूर पठार हे भारतीय द्वीपकल्पाच्या उत्तर-पूर्व प्रक्षेपणाचे प्रतिनिधित्व करते.
• यात झारखंड, छत्तीसगडचा उत्तरेकडील भाग आणि पश्चिम बंगालचा पुरुलिया जिल्हा समाविष्ट आहे.
• हे पठार प्रामुख्याने गोंडवाना खडकांनी बनलेले आहे.
• दामोदर खोऱ्यात कोळशाचे विपुल साठे आहेत आणि हजारीबाग प्रदेश हा जगातील अभ्रकाच्या मुख्य स्त्रोतांपैकी एक आहे.
• इतर खनिजे म्हणजे तांबे, चुनखडी, बॉक्साईट, लोह धातू, एस्बेस्टोस आणि ऍपेटाइट (फॉस्फेट खतांच्या निर्मितीमध्ये उपयुक्त)

म्हैसूर पठार

• पठाराचे नाव कर्नाड ("काळ्या मातीची जमीन") वरून पडले आहे.
• कर्नाटक पठार हे प्राचीन ज्वालामुखी खडक, स्फटिकासारखे शिस्ट आणि प्रीकॅम्ब्रियन युगातील ग्रॅनाइट यांनी बनलेले आहे.
• बाबा बुडान टेकड्यांमध्ये लोहखनिज आणि कोलार गोल्ड फील्डमध्ये सोन्याचा मोठा साठा आहे.

दख्खनचे पठार

• दख्खनचे पठार हे पश्चिम आणि दक्षिण भारतातील एक मोठे पठार आहे.
• या प्रदेशात आढळणारे प्राथमिक खनिज अयस्क म्हणजे छोटा नागपूर प्रदेशातील अभ्रक आणि लोह धातू आणि गोलकोंडा प्रदेशातील हिरे, सोने आणि इतर धातू.

माळवा पठार

• पश्चिमेला अरवली पर्वतरांगा आणि उत्तरेला मध्य भारत पाथर आणि पूर्वेला बुंदेलखंड यांनी वेढलेल्या विंध्यन टेकड्यांवर आधारित माळवा पठार साधारणपणे एक त्रिकोण बनवतो.

योग्य उत्तर खेत्री आहे.

Key Points

• खेत्री हे राजस्थानच्या झुंझुनू जिल्ह्यातील एक शहर आहे.
• खेत्री हे अरवली पर्वतरांगांच्या पायथ्याशी वसलेले आहे.
• खेत्री येथील तांब्याच्या खाणींसाठी प्रसिद्ध आहे.
• खेत्री खाणी या हिंदुस्तान कॉपर लिमिटेडच्या मालकीच्या आहेत.
• खेत्री क्षेत्र हे निष्फलावरण आणि शेषभागजवळील जमिनीतील तांब्याच्या उच्च मूल्यांमुळे अत्यंत दूषित आहे.
• 1872 मध्ये खेत्रीमधील नियमित खाणकाम बंद झाले.

Additional Information

• केओंझार हा ओडिशातील खनिज उत्पादक जिल्हा आहे.
  • हा लोह खनिज, मॅंगनीज धातू, क्रोमाईट, क्वार्टझाइट, बॉक्साइट, सोने आणि पायरोफिलाइटच्या खाणकामासाठी प्रसिद्ध आहे.
• सतना हे मध्य प्रदेशातील एक शहर आहे.
  • सतना हे भारतातील चुनखडीच्या पट्ट्यांमध्ये आहे.
  • भारताच्या एकूण सिमेंट उत्पादनात सतनाचा 8%–9% वाटा आहे.

योग्य उत्तर ओडिशा आहे.

बॉक्साइट :

• एकटे ओडिशा 52 टक्के (अंदाजे) वाटा पुरवते.
• आंध्र प्रदेश 18 टक्के वाटा पुरवते.
• गुजरात 7 टक्के वाटा पुरवते..
• ओडिशा आणि आंध्र प्रदेशमधील पूर्व किनारपट्टीवर मोठ्या बॉक्साइटचे संसाधने आहेत.
• ओडिशा हे मॅंगनीजचे देखील आघाडीचे उत्पादक आहे.

योग्य उत्तर छत्तीसगड आहे.

• कोरबा कोळसाक्षेत्र भारताच्या छत्तीसगड राज्यात आहे.

Key Points

• हे छत्तीसगडमधील कोरबा जिल्ह्यात हसदेव नदीजवळ आहे.
• हसदेव नदी ही महानदीची उपनदी आहे.
• 1941 मध्ये कोरबा येथे कोळसा खाणकाम सुरू झाले.
• 1955 मध्ये चंपा-कोरबा रेल्वे जोडणी बांधल्यानंतर उत्पादनाला चालना मिळाली.
• पश्चिम बंगालमध्ये स्थित हे कोळसाक्षेत्र राणीगंज कोळसाक्षेत्र आहे.
• झारखंडमध्ये झरिया कोळसा क्षेत्र आहे.
• बिहारमध्ये कोळसा क्षेत्र नाही.

योग्य उत्तर झारखंड हे आहे.

Key Points

• भारतातील कोळशाचा सर्वाधिक साठा झारखंड राज्यात आहे, त्यानंतर ओडिशा आणि छत्तीसगडचा क्रमांक लागतो.
• भारतातील कोळसा संसाधने:
  • हे प्रामुख्याने द्वीपकल्पीय भारताच्या जुन्या गोंडवाना रचणेमध्ये आणि ईशान्य भागातील नवीन तृतीयक रचणेमध्ये आढळते..
  • भारतातील सुमारे 80 टक्के कोळशाचे साठे बिट्युमेनी प्रकारचे आहेत आणि ते नॉन-कोकिंग (कोक नसलेले) श्रेणीचे आहेत.
  • भारतातील सर्वात महत्त्वाचे गोंडवाना कोळसा क्षेत्र दामोदर खोऱ्यात आहे.
  • ते झारखंड-बंगाल कोळसा पट्ट्यात आहेत आणि या प्रदेशात राणीगंज, झरिया, बोकारो, गिरिडीह आणि करणपुरा हे महत्त्वाचे कोळसा क्षेत्र आहेत.
  • झरिया हे सर्वात मोठे कोळसा क्षेत्र असून त्यानंतर राणीगंजचा क्रमांक लागतो.
  • कोळशाशी संबंधित इतर नदी खोऱ्यामध्ये गोदावरी, महानदी आणि सोन यांचा समावेश होतो.
  • मध्य प्रदेशातील सिंगरौली (सिंगरौली कोळसा क्षेत्राचा काही भाग उत्तर प्रदेशात आहे), छत्तीसगडमधील कोरबा, ओडिशातील तालचेर आणि रामपूर, महाराष्ट्रातील चांदा-वर्धा, कांप्टी आणि बांदेर तेलंगणातील सिंगरेनी आणि आंध्र प्रदेशातील पांडूर हे सर्वात महत्त्वाचे कोळसा खाण केंद्र आहे.
  • आसाम, अरुणाचल प्रदेश, मेघालय आणि नागालँडमध्ये तृतीयक श्रेणी कोळसा आढळतो. याचे निष्कर्षण दरांगिरी, चेरापुंजी, मेवलोंग आणि लॅन्ग्रीन (मेघालय),  माकुम, जयपूर आणि आसाममधील  नाझिरा, नामचिक - नामफुक (अरुणाचल प्रदेश), आणि कालाकोट (जम्मू आणि काश्मीर) येथून केले जाते.
  • लिग्नाइटचा साठा सुमारे 36 अब्ज टन इतका आहे, त्यातील 90% दक्षिणेकडील तामिळनाडू राज्यात आहे.

Additional Information

• सर्वाधिक कोळसा खाणी दर्शवणारा नकाशा: