मोजमाप साधने MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Measuring Instruments - मोफत PDF डाउनलोड करा

योग्य उत्तर सिस्मोग्राफ आहे.

Key Points 

• सिस्मोग्राफ हे भूकंप शोधण्यासाठी आणि रेकॉर्ड करण्यासाठी वापरले जाणारे साधन आहे.
• पहिला सिस्मोग्राफ 1890 मध्ये विकसित झाला.
  • यात स्थिर पायाशी जोडलेले वस्तुमान असते आणि भूकंपाच्या वेळी पाया हलतो आणि वस्तुमान होत नाही.
  • वस्तुमानाच्या संदर्भात बेसची गती सामान्यतः विद्युत व्होल्टेजमध्ये बदलली जाते.
  • इलेक्ट्रिकल व्होल्टेज कागदावर, चुंबकीय टेपवर किंवा इतर रेकॉर्डिंग माध्यमावर रेकॉर्ड केले जाते.
  • हे रेकॉर्ड पृथ्वीच्या सापेक्ष सिस्मोमीटर वस्तुमानाच्या गतीच्या प्रमाणात आहे, परंतु ते गणितीयदृष्ट्या जमिनीच्या निरपेक्ष गतीच्या रेकॉर्डमध्ये रूपांतरित केले जाऊ शकते.

Additional Information

• भूकंप :
  • भूकंप पृथ्वीच्या कवचात अचानक हालचालींमुळे निर्माण होणाऱ्या भूकंपीय लहरींमुळे होतात.
  • भूकंप नैसर्गिकरित्या किंवा मानवी क्रियाकलापांच्या परिणामी होऊ शकतात.
  • फॉल्ट प्लेनच्या बाजूने खडक सरकल्यामुळे टेक्टोनिक भूकंप निर्माण होतात.
  • ज्वालामुखीय भूकंप हिंसक ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे होतात.

Important Points 

योग्य उत्तर पर्याय 4 आहे, म्हणजेच अल्टिमीटर.

• समुद्रसपाटीपासूनची उंची मोजण्यासाठी विमानात अल्टिमीटर हे उपकरण वापरतात.
  • अल्टिमीटरचा शोध लुईस पॉल कॅलेटेट यांनी लावला.
  • अल्टिमीटरचा वापर करून समुद्रसपाटीपासूनची उंची मोजणे याला अल्टिमेट्री म्हणतात.
• अ‍ॅक्टिनोमीटर हे उपकरण उत्सर्जित किरणांची औष्णिक शक्ती मोजण्यासाठी वापरतात.
• सैलोमीटर हे उपकरण वातावरणातील सूक्ष्मतुषारांची सांद्रता मोजण्यासाठी वापरतात.
• एक्सेलेरोमीटर हे उपकरण त्वरण शक्ती मोजण्यासाठी वापरतात.

महत्वाची उपकरणे आणि त्यांचा वापर: 

बरोबर उत्तर म्हणजे पोकळ सिलेंडर आणि पाईप्सचा अंतर्गत व्यास आहे.

मुख्य मुद्दे

• व्हर्नियर कॅलिपर्समध्ये दोन प्रकारचे जबडे असतात: बाह्य आणि अंतर्गत. अंतर्गत जबडे विशिष्टपणे वस्तूंचे अंतर्गत परिमाण मोजण्यासाठी डिझाइन केलेले आहेत.
• अंतर्गत जबडे लहान असतात आणि व्हर्नियर कॅलिपरच्या वरच्या बाजूला असतात.
• हे जबडे सिलेंडर, पाईप्स आणि रिंगसारख्या पोकळ वस्तूंचा अंतर्गत व्यास मोजण्यासाठी वापरले जातात.
• अंतर्गत जबडे वापरण्याने अचूक अंतर्गत मोजमाप घेता येतात, जे विविध अभियांत्रिकी आणि उत्पादन अनुप्रयोगांमध्ये महत्त्वाचे आहे.

अतिरिक्त माहिती

• व्हर्नियर कॅलिपर:
  • व्हर्नियर कॅलिपर हे उच्च अचूकतेने परिमाणे मोजण्यासाठी वापरले जाणारे एक अचूक साधन आहे. यामध्ये एक मुख्य स्केल आणि एक स्लाइडिंग व्हर्नियर स्केल असतो.
  • व्हर्नियर स्केल वापरकर्त्यांना मानक शासकपेक्षा अधिक अचूकपणे मोजमाप वाचण्याची परवानगी देते.
  • ते अंतर्गत आणि बाह्य परिमाणे, तसेच खोली, साधारणपणे 0.02 मिमी किंवा 0.001 इंच पर्यंत अचूकतेने मोजू शकते.
  • व्हर्नियर कॅलिपर्सचा वापर मोठ्या प्रमाणावर मेकॅनिकल अभियांत्रिकी, मशीनिंग आणि गुणवत्ता नियंत्रण प्रक्रियेत केला जातो.
• अंतर्गत आणि बाह्य जबडे:
  • अंतर्गत जबडे वस्तूच्या आतील परिमाणे मोजण्यासाठी वापरले जातात, जसे की नळी किंवा सिलेंडरचा आतील व्यास.
  • बाह्य जबडे वस्तूच्या बाहेरील परिमाणे मोजण्यासाठी वापरले जातात, जसे की सळी किंवा गोळ्याची जाडी किंवा व्यास.
  • विविध अनुप्रयोगांमध्ये अचूक मोजमापासाठी दोन्ही जबड्यांचा योग्य वापर आवश्यक आहे.
• खोली गेज:
  • खोली गेज हे व्हर्नियर कॅलिपरचे आणखी एक वैशिष्ट्य आहे जे छिद्र किंवा खोलीची खोली मोजण्यासाठी वापरले जाते.
  • हे खोलीच्या रॉडला वाढवून आणि स्केलवर मोजमाप नोंदवून केले जाते.
  • खोलीची मोजमापे त्या अनुप्रयोगांमध्ये महत्त्वाची आहेत जिथे वैशिष्ट्याची खोली अचूकपणे नियंत्रित केली पाहिजे.

बरोबर उत्तर म्हणजे सीस्मोग्राम आहे.

मुख्य मुद्दे

• सीस्मोग्राम म्हणजे सीस्मोग्राफने तयार केलेला प्रत्यक्ष रेकॉर्ड किंवा आउटपुट आहे.
• हे एक दृश्यमान आउटपुट आहे जे भूकंपामुळे निर्माण झालेल्या सीस्मिक लाटांचे आयाम आणि वारंवारता दर्शवते.
• भूकंपाच्या वैशिष्ट्यांचे विश्लेषण आणि समजण्यासाठी सीस्मोग्राम आवश्यक आहेत.
• सीस्मोग्राममधील डेटा भूकंपशास्त्रज्ञांना भूकंपाचे प्रमाण, खोली आणि स्थान निश्चित करण्यास मदत करते.

अतिरिक्त माहिती

• सीस्मोग्राफ:
  • सीस्मोग्राफ हा भूकंप शोधण्यासाठी आणि रेकॉर्ड करण्यासाठी वापरला जाणारा एक साधन आहे.
  • ते सीस्मिक लाटांमुळे झालेल्या जमिनीच्या हालचालीचे मोजमाप करते.
  • सीस्मोग्राफ सीस्मोग्राम तयार करते, जे शोधलेल्या सीस्मिक क्रियेचा दृश्यमान रेकॉर्ड आहे.
• सीस्मॉलॉजी:
  • सीस्मॉलॉजी म्हणजे भूकंप आणि पृथ्वीमधून प्रसारित होणाऱ्या लवचिक लाटांचा शास्त्रीय अभ्यास आहे.
  • यात भूकंपाची कारणे, परिणाम आणि वितरण यांचा अभ्यास समाविष्ट आहे.
  • सीस्मॉलॉजिस्ट सीस्मिक क्रियेचे समजून घेण्यासाठी आणि अंदाज लावण्यासाठी सीस्मोग्राफ आणि सीस्मोग्राममधून मिळालेला डेटा वापरतात.
• सीस्मिक वेव्ह:
  • सीस्मिक लाटा म्हणजे पृथ्वीच्या थरांमधून प्रवास करणाऱ्या उर्जेच्या लाटा आहेत, ज्या भूकंप, ज्वालामुखीचा उद्रेक किंवा इतर स्फोटक घटना यामुळे होतात.
  • सीस्मिक लाटांचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: बॉडी वेव्ह (पी-वेव्ह आणि एस-वेव्ह) आणि सरफेस वेव्ह (लव्ह वेव्ह आणि रेले वेव्ह).
  • प्रत्येक प्रकारची लाट वेगवेगळ्या वेगाने आणि पृथ्वीच्या वेगवेगळ्या भागांमधून प्रवास करते, जे पृथ्वीच्या आतील अभ्यासात मदत करते.

बरोबर उत्तर म्हणजे मिलीमीटर (mm) आहे.

मुख्य मुद्दे

• पाऊस सामान्यतः खोलीच्या बाबतीत मोजला जातो आणि वापरला जाणारा एकक मिलीमीटर (mm) आहे.
• हे मोजमाप विशिष्ट कालावधीत पडलेल्या पावसाचे प्रमाण दर्शवते.
• एक मिलीमीटर पाऊस प्रति चौरस मीटर एक लिटर पाण्याशी संबंधित आहे.
• पाऊस पातळीच्या अहवालासाठी मिलीमीटर हवामानशास्त्रात एक मानक मोजमाप एकक आहे.

अतिरिक्त माहिती

• पाऊस मोजमाप:
  • पाऊस मोजण्यासाठी पावसमापक वापरला जातो, जो निश्चित कालावधीत द्रव पर्जन्याचे प्रमाण गोळा करतो आणि मोजतो.
  • सर्वात सामान्य प्रकारचा पावसमापक म्हणजे मानक पावसमापक, ज्यामध्ये एक सिलिंडर कंटेनर असतो ज्यामध्ये एक फनल असतो जो एका पदवीकृत मोजमाप नळीकडे जातो.
  • पाऊस डेटा विविध अनुप्रयोगांसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत, ज्यामध्ये शेती, जलविज्ञान आणि हवामान अंदाज यांचा समावेश आहे.
• मोजमापाची इतर एकके:
  • जरी मिलीमीटर (mm) पाऊसासाठी वापरले जातात, तरीही किलोपास्कल (kPa), हेक्टोपास्कल (hPa) आणि मिलीबार (mbar) ही एकके वातावरणीय दाबाचे मोजमाप करण्यासाठी वापरली जातात.
  • 1 किलोपास्कल (kPa) = 1000 पास्कल (Pa).
  • 1 हेक्टोपास्कल (hPa) 100 पास्कल (Pa) इतके समतुल्य आहे आणि सामान्यतः हवामानशास्त्रात 1 hPa = 1 mbar (मिलीबार) म्हणून वापरले जाते.

योग्य उत्तर सिस्मोग्राफ आहे.

Key Points 

• सिस्मोग्राफ हे भूकंप शोधण्यासाठी आणि रेकॉर्ड करण्यासाठी वापरले जाणारे साधन आहे.
• पहिला सिस्मोग्राफ 1890 मध्ये विकसित झाला.
  • यात स्थिर पायाशी जोडलेले वस्तुमान असते आणि भूकंपाच्या वेळी पाया हलतो आणि वस्तुमान होत नाही.
  • वस्तुमानाच्या संदर्भात बेसची गती सामान्यतः विद्युत व्होल्टेजमध्ये बदलली जाते.
  • इलेक्ट्रिकल व्होल्टेज कागदावर, चुंबकीय टेपवर किंवा इतर रेकॉर्डिंग माध्यमावर रेकॉर्ड केले जाते.
  • हे रेकॉर्ड पृथ्वीच्या सापेक्ष सिस्मोमीटर वस्तुमानाच्या गतीच्या प्रमाणात आहे, परंतु ते गणितीयदृष्ट्या जमिनीच्या निरपेक्ष गतीच्या रेकॉर्डमध्ये रूपांतरित केले जाऊ शकते.

Additional Information

• भूकंप :
  • भूकंप पृथ्वीच्या कवचात अचानक हालचालींमुळे निर्माण होणाऱ्या भूकंपीय लहरींमुळे होतात.
  • भूकंप नैसर्गिकरित्या किंवा मानवी क्रियाकलापांच्या परिणामी होऊ शकतात.
  • फॉल्ट प्लेनच्या बाजूने खडक सरकल्यामुळे टेक्टोनिक भूकंप निर्माण होतात.
  • ज्वालामुखीय भूकंप हिंसक ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे होतात.

Important Points 

योग्य उत्तर हायड्रोफोन आहे .

• हायड्रोफोनचा (जलश्रवणी) शोध रेजेनाल्ड फेसेंडेन यांनी 1914 मध्ये लावला होता.
• शब्द हायड्रोफोन हा हायड्रो (जल) आणि फोन याचे संयोजन आहे जेथे हायड्रो म्हणजे पाणी आणि फोन म्हणजे उपकरण आहे म्हणून हे  पाण्याखाली ध्वनी मोजण्यासाठी वापरले जाते आहे.

हायड्रोफोनची प्रतिमा :

योग्य उत्तर आहे लॅक्टोमीटर.

• लॅक्टोमीटर आर्किमिडीजच्या तत्त्वावर आधारित आहे.
• आर्किमिडीजच्या तत्त्वानुसार, कोणताही पदार्थ  द्रायू (वायू किंवा द्रव) मध्ये पूर्णपणे किवा अर्धवट बुडलेल्या स्थिर स्थितीत असल्यास त्यावर ऊर्ध्वगामी किंवा प्लावक बलाद्वारे कार्य केले जाते, ज्याचे परिमाण शरीराद्वारे विस्थापित केलेल्या द्रायूपदार्थाच्या वजनाइतकेच असते. 
• लॅक्टोमीटर , सॅकरोमीटर यांसारखे  हायड्रोमीटरचे प्रकार आर्किमिडीज तत्त्वाचे पालन करतात.

• दुधातील पाण्याचे प्रमाण शोधण्यासाठी लॅक्टोमीटर हे एक लहान काचेचे उपकरण वापरतात.
• हे दुधाच्या विशिष्ट गुरुत्वाच्या  तत्त्वावर  (आर्किमिडीजचे तत्व) कार्य करते.
• हे पाण्याशी संबधित दुधाची सापेक्ष घनता मोजते.
• दुधाच्या नमुन्याचे विशिष्ट गुरुत्व जर मान्यताप्राप्त श्रेणीत असेल तर, दूध शुद्ध आहे आणि ते नसल्यास त्यात काही प्रमाणात भेसळ असते.

• मॅनोमीटर - हे हायड्रोस्टॅटिक बॅलेन्सच्या (द्रवस्थितिक तोल) तत्त्वावर आधारित आहे आणि दाब मोजण्यासाठी वापरले जाते.
• ओक्सॅनोमीटर- वनस्पतींमधील  वाढीचे  मोजमाप करण्यासाठी हे वापरले जाते.
• ओडोमीटर - हे वाहनाने प्रवास केलेले अंतर नोंदवते.
• कॅलरीमीटर - हे बीअर-लॅमबर्टच्या कायद्यावर आधारित आहे आणि प्रकाशाची अवशोषकता मोजण्यासाठी वापरले जाते.

योग्य उत्तर पेरीस्कोप आहे.

Key Points

• मुख्य मोजण्याची उपकरणे खालीलप्रमाणे आहे

योग्य उत्तर पर्याय 4 आहे, म्हणजेच अल्टिमीटर.

• समुद्रसपाटीपासूनची उंची मोजण्यासाठी विमानात अल्टिमीटर हे उपकरण वापरतात.
  • अल्टिमीटरचा शोध लुईस पॉल कॅलेटेट यांनी लावला.
  • अल्टिमीटरचा वापर करून समुद्रसपाटीपासूनची उंची मोजणे याला अल्टिमेट्री म्हणतात.
• अ‍ॅक्टिनोमीटर हे उपकरण उत्सर्जित किरणांची औष्णिक शक्ती मोजण्यासाठी वापरतात.
• सैलोमीटर हे उपकरण वातावरणातील सूक्ष्मतुषारांची सांद्रता मोजण्यासाठी वापरतात.
• एक्सेलेरोमीटर हे उपकरण त्वरण शक्ती मोजण्यासाठी वापरतात.

महत्वाची उपकरणे आणि त्यांचा वापर: 

योग्य उत्तर आहे पायरोमीटर

गॅल्व्हानोमीटर हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• गॅल्व्हानोमीटर हे असे उपकरण आहे जे विद्युत परिपथामध्ये विजेची उपस्थिती शोधण्यासाठी वापरले जाते.
• विद्युत् प्रवाहाची दिशा आणि परिमाण दोन्ही उपकरणाद्वारे चित्रित केले जातात.
• गॅल्व्हानोमीटरचे SI एकक अ‍ॅम्पिअर प्रति विभाग आहे.

गॅल्व्हानोमीटरची प्रतिमा:

योग्य उत्तर सोनार आहे.​

Key Points

• सोनार हे एक तंत्र आहे जे ध्वनी प्रसाराचा उपयोग नेव्हिगेट करण्यासाठी, अंतर मोजण्यासाठी आणि पाण्याच्या पृष्ठभागावर किंवा त्याखालील वस्तूंशी संवाद साधण्यासाठी किंवा शोधण्यासाठी करते, जसे की इतर जहाजे.
• SONAR चे पूर्ण रूप "साउंड नेव्हिगेशन अँड रेंजिंग" आहे.
• वस्तूद्वारे उत्सर्जित किंवा परावर्तित होणाऱ्या ध्वनितरंग सोनार उपकरणाद्वारे शोधल्या जातात आणि त्यामध्ये असलेल्या माहितीचे विश्लेषण केले जाते.
• शास्त्रज्ञ प्रामुख्याने सोनारचा वापर नॉटिकल चार्ट विकसित करण्यासाठी, नेव्हिगेशनसाठी पाण्याखालील धोके शोधण्यासाठी, समुद्राच्या तळावरील वस्तूंचा शोध आणि नकाशा तयार करण्यासाठी, जसे की नौभंग करण्यासाठी आणि समुद्रतळावरच नकाशा तयार करण्यासाठी वापरतात. सोनारचे दोन प्रकार आहेत - सक्रिय आणि निष्क्रिय.

Additional Information

योग्य उत्तर समुद्रसपाटीपासूनची उंची आहे.

• समुद्रसपाटीपासूनची उंची:
  • अल्टिमीटर हे एक साधन आहे जे विमानात उंची मोजण्यासाठी वापरले जाते.
  • अल्टिमीटर वापरुन उंची मोजण्यासाठी असलेल्या मोजमापाला अल्टिमेट्री म्हणतात.

योग्य उत्तर बॅरोमीटर आहे.

• बॅरोमीटरचा शोध इटालियन भौतिकशास्त्रज्ञ इव्हेंजलिस्टा टॉरिसेली यांनी 1643 मध्ये लावला होता .
• बॅरोमीटर वातावरणीय दाबाचे मापन ज्या एककामध्ये करते त्याला वातावरण किंवा बार म्हणतात.
• बॅरोमीटरचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
  • पाऱ्याचा बॅरोमीटर
  • अ‍ॅनिरोइड बॅरोमीटर
• जेव्हा बॅरोमीटर अचानक कोसळतो तेव्हा हे वादळाचे सूचक असते कारण वादळाच्या वेळी वातावरणाचा दाब अचानक कमी होतो .
• बॅरोमेट्रिक दाब 32.01 इंच ऐतिहासिक उंच ते 25.9 इंच पर्यंतच्या ऐतिहासिक पातळीवरील वायूच्या स्तंभातील वजनाचे सूचक आहे .

बॅरोमीटरची प्रतिमा :