प्रतिपादने आणि कारणे MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Assertions and Reasons - मोफत PDF डाउनलोड करा

(A) व (R) दोन्ही बरोबर आहेत; आणि (R) हे (A) चे अचूक स्पष्टीकरण आहे हे योग्य उत्तर आहे.

Important Points 

प्रतिपादन (A): नद्यांवरील मोठी धरणे नदीच्या पूरक्षेत्रातील जमिनीची सुपीकता कमी करतात.

• हे विधान बरोबर आहे.
• नद्यांवर बांधलेली मोठी धरणे, नदीच्या नैसर्गिक प्रवाहात बदल करू शकतात आणि नदीच्या पूर मैदानावरील गाळाचे संचयन कमी करू शकतात.
• गाळ हा पोषक तत्वांनी समृद्ध असतो, जो पूर मैदानातील मृदा समृद्ध करण्यास मदत करतो, जी शेती आणि इतर प्रकारच्या जमिनीच्या वापरासाठी महत्त्वपूर्ण असते.
• जेव्हा धरणे बांधली जातात, तेव्हा गाळ धरणाच्या मागे अडवला जातो, परिणामी असा गाळाचे पूर मैदानापर्यंत पोहोचण्याचे प्रमाण कमी होते.
• यामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होऊ शकते, ज्यामुळे अशा क्षेत्रातील शेती आणि इतर जमीन वापर पद्धतींवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.

कारण (R): धरणांमुळे नदीच्या पूरक्षेत्रातील जमिनीवर गाळाचे संचयन कमी होते.

• हे कारण देखील बरोबर आहे, जे प्रतिपादनाचे तार्किकदृष्ट्या स्पष्टीकरण देते.
• धरणांमुळे गाळ व गाळवट यांना पुढे जाण्यास अडथळा निर्माण होतो, परिणामी ते धरणाच्या खाली असलेल्या पुढील क्षेत्रात जाण्यापासून रोखले जातात.
• परिणामी, पूरक्षेत्रापर्यंत पोहोचणाऱ्या गाळाचे प्रमाण कमी होते, ज्यामुळे जमिनीच्या सुपीकतेवर नकारात्मक परिणाम होतो.

म्हणून, (A) व (R) दोन्ही बरोबर आहेत; आणि (R) हे (A) चे अचूक स्पष्टीकरण आहे हे सर्वात योग्य उत्तर आहे.

Additional Information 

धरणांचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम:

अधिवास विखंडन:

• माशांना पुढे जाण्यासाठी विशेष यंत्रणा नसल्यामुळे, धरणे माशांसाठी एक अडथळा निर्माण करतात. माशांना अंडी घालण्यासाठी स्थलांतर करणे आणि नदीच्या बाजूने खालच्या तसेच वरच्या दिशेने पुनरुत्पादन करण्याची आवश्यकता असते.

पूर आणि सभोवतालच्या अधिवासाचा नाश:

• नद्या धरणाच्या वरच्या दिशेला एक जलाशय तयार करतात, परिणामी जलाशयातील पाणी सभोवतालच्या वातावरणात पसरते. यामुळे तेथे पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या परिसंस्था आणि अधिवासांना पूराचा धोका संभवू शकतो. अशा पुरांमुळे मृत्यू होऊ शकतो किंवा
• वनस्पती, वन्यजीव आणि मानवांसह अनेक भिन्न सजीवांचे विस्थापन करावे लागते.

हरितगृह वायू:

• धरणांच्या सभोवतालच्या वस्तीला पूर आल्याने झाडे आणि इतर वनस्पतींचे जीवन नष्ट होते.
• नंतर, त्यांचे विघटन होऊन मोठ्या प्रमाणात कार्बन वातावरणात सोडला जातो.

धरणाच्या मागील गाळाचे संचयन:

• धरणग्रस्त नदी पुढे मुक्तपणे वाहत नसल्यामुळे, नैसर्गिकरित्या खाली संचयित झालेला गाळ धरणाच्या मागे जमा होऊन नवे नदीतट, नदीचे त्रिभुज क्षेत्र, जलोढ पंखाकृती क्षेत्र, गुंफित नद्या, नालाकृती सरोवरे, पुरतट आणि किनारतट निर्माण होतात.
• अवसादनातील या बदलांमुळे, वनस्पती जीवन व प्राणी जीवनात तसेच ते कशाप्रकारे वितरित होतात यात नाट्यमय रूपांतर होऊ शकते.

प्रवाहाच्या दिशेने होणारी गाळाची धूप:

• धरणाच्या ऊर्ध्व गाळाच्या प्रवाहावरील निर्बंधांमुळे, एकदा खालच्या प्रवाहात वाहून गेलेल्या गाळाच्या अभावामुळे गाळाच्या भारात कमतरता निर्माण होते, परिणामी प्रवाहाच्या दिशेने होणारी गाळाची धूप वाढते.
• गाळाच्या भाराच्या अभावामुळे, नदीचे पात्र कालांतराने खोल व अरुंद होत जाते, भूमिगत जलपातळी, नदीच्या प्रवाहाचे एकसंधीकरण, वन्यजीवांचे आश्रयस्थान कमी होत जाते आणि किनारपट्टी व त्रिभुज क्षेत्रापर्यंत पोहोचणारा गाळ कमी होत जातो.

स्थानिक माशांच्या संख्येवर नकारात्मक परिणाम:

• सामान्यतः, स्थानिक माशांच्या प्रजाती धरण बांधल्यानंतर अस्तित्वात असलेल्या नवीन वातावरणाशी जुळवून घेत नाहीत आणि जगू शकत नाहीत. परिणामी स्थानिक माशांच्या संख्येत घट होते.

मिथाइल-पाऱ्याचे उत्पादन:

• जलाशयांमधील अस्वच्छ पाणी अशी परिस्थिती निर्माण करते, जेथे कुजणाऱ्या वनस्पतींमधून सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन हे अकार्बनी पाऱ्याचे मिथाइल-पाऱ्यामध्ये रूपांतर करू शकते.
• दुर्दैवाने, मिथाइल-पारा जलाशयांमध्ये जैव-संचय करतात, जे जलाशयातील मासे खाणाऱ्या मानव आणि वन्यजीवांवर हानिकारक परिणाम करतात.

विधान - ध्वनी प्रदूषण हा एक अदृश्य धोका आहे. तो दिसत नाही, परंतु तो जमिनीवर आणि समुद्राखाली दोन्ही ठिकाणी उपस्थित आहे. ध्वनी प्रदूषण म्हणजे कोणताही अवांछित किंवा त्रासदायक आवाज जो मानवांच्या आणि इतर जीवांच्या आरोग्यावर आणि कल्याणावर परिणाम करतो.

कारणे:

I: त्याची काही प्रमुख कारणे म्हणजे वाहने, विमान, औद्योगिक यंत्रे, लाऊडस्पीकर, फटाके इत्यादी.

II: उच्च आवाजात वापरल्यास, काही इतर उपकरणे देखील ध्वनी प्रदूषणात योगदान देतात, जसे की दूरदर्शन, ट्रान्झिस्टर, रेडिओ इत्यादी.

स्पष्टीकरण:

I आणि II दोन्ही सत्य आहेत कारण ते ध्वनी प्रदूषणाची उगमस्थाने योग्यरित्या ओळखतात. वाहने, विमान, औद्योगिक यंत्रे, लाऊडस्पीकर आणि फटाके हे ध्वनी प्रदूषणातील प्रसिद्ध योगदानकर्ते आहेत. याव्यतिरिक्त, उच्च आवाजात वापरल्यास, दूरदर्शन, ट्रान्झिस्टर आणि रेडिओसारखी इतर उपकरणे देखील ध्वनी प्रदूषणात योगदान देतात.

म्हणून, योग्य उत्तर आहे: दोन्ही I आणि II शक्य कारणे आहेत.

विधान:

आज अराक्कोणम-चेन्नई मार्गावरील अनेक गाड्या अनेक तासांनी उशिरा आहेत.

कारणे:

• कारण I: रेल्वेने नोव्हेंबर ते डिसेंबर 2023 दरम्यान कोलकाता आणि पटना दरम्यान दोन सणासाठी विशेष गाड्या चालवण्याचा निर्णय घेतला आहे.
• कारण II: काल रात्री अराक्कोणम जंक्शनवर एक मोठा रेल्वे अपघात झाला, ज्यामध्ये एका एक्स्प्रेस गाडीचे सात डबे पटरीवरून खाली पडले.

विश्लेषण:

• कारण I: हे कारण विधानाशी निरर्थक आहे. कोलकाता आणि पटना दरम्यान सणासाठी विशेष गाड्या चालवल्या जात असल्यामुळे अराक्कोणम-चेन्नई मार्गावरील गाड्यांवर कोणताही थेट परिणाम होत नाही.
• कारण II: हे कारण विधानाशी अतिशय संबंधित आहे. अराक्कोणम जंक्शनवर झालेल्या मोठ्या रेल्वे अपघातामुळे अराक्कोणम-चेन्नई मार्गावर थेट विलंब आणि व्यवधान होईल.

निष्कर्ष:

केवळ कारण II (रेल्वे अपघात) अराक्कोणम-चेन्नई मार्गावरील विलंबित गाड्यांसाठी एक शक्य आणि तार्किक स्पष्टीकरण आहे.

म्हणून, योग्य उत्तर पर्याय 2) केवळ II एक शक्य कारण आहे.

दिलेले विधान: बहुतेक शिजवलेल्या पदार्थांमध्ये साखर टाकली जाते, तरीही ती आरोग्यासाठी चांगली नाही.

दिलेली कारणे:

I. साखर कोणत्याही शिजवलेल्या पदार्थात अधिक चव जोडते. → शक्य

दिलेली कारणे ही बहुतेक पदार्थांमध्ये ती का जोडली जाते याशी संबंधित आहेत, म्हणून ती संबंधित आणि वैध आहेत.

II. साखर देशात सर्वात जास्त वापरला जाणारा पदार्थ आहे → शक्य नाही

दिलेले कारण सेवनाविषयी आहे परंतु ते आरोग्यासाठी ती का वाईट आहे हे स्पष्ट करत नाही, म्हणून ते अवैध आहे.

अशाप्रकारे, फक्त I हे शक्य कारण आहे.

म्हणून, "पर्याय 2" हे योग्य उत्तर आहे.

विधान: शहर B ला समृद्ध इतिहास आणि अनेक प्राचीन स्थळे असूनही, ते लोकप्रिय पर्यटन स्थळ नाही.

कारण (I): शहरात वाहतूक व्यवस्था वाईट आहे आणि राहण्याच्या मर्यादित सुविधा आहेत. → सत्य 

हे सत्य आहे कारण वाईट वाहतूक व्यवस्था आणि राहण्याच्या मर्यादित सुविधा ऐतिहासिक महत्त्व असूनही पर्यटकांना भेट देण्यापासून रोखू शकतात.

कारण (II): शहर B लोकप्रिय समुद्रकिनारा पर्यटन स्थळाजवळ आहे. → असत्य 

समुद्रकिनारा पर्यटन स्थळाजवळ असल्याने समुद्रकिनाऱ्यावर पर्यटकांना आकर्षित करू शकते, परंतु ते थेट शहर B स्वतःच अलोकप्रिय का आहे हे स्पष्ट करत नाही. इतिहास आणि संस्कृतीत रस असलेल्यांसाठी शहर B तरीही लोकप्रिय पर्यटन स्थळ असू शकते. दुसऱ्या आकर्षणाच्या जवळ असल्याने एखादी जागा अलोकप्रिय होत नाही; योग्य मार्केटिंग केल्यास ते पर्यटन वाढवू शकते.

म्हणून, "केवळ कारण I शक्य आहे" हे योग्य उत्तर आहे.

ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या विस्तारवादी प्रवृत्तींच्या संदर्भात लॅप्स या सिद्धांताला संलग्नता धोरण म्हणून स्वीकारले गेले.

आणि धोरणानुसार, एखादा शासक अपात्र असेल किंवा पुरुष वारसाशिवाय सिंहासन सोडले असेल तर तो आपले राज्य गमावण्यास बांधील होतो.

तर, ठाम मत बरोबर आहे.

तसेच, हे धोरण लॉर्ड डलहौसी यांनी व्यापकपणे लागू केले जे 1848 ते 1856 दरम्यान भारतात ईस्ट इंडिया कंपनीचे गव्हर्नर जनरल होते पण प्रत्यक्षात हे धोरण 1847 मध्ये तयार केले गेले.

तर, सांगितलेले कारण योग्य आहे परंतु ठोसपणे सांगता येत नाही.

पर्याय (1) योग्य आहे.

प्रतिपादन: चंद्राचा वापर उपग्रह म्हणून संप्रेषणासाठी केला जाऊ शकत नाही - चंद्र पृथ्वीपासून खूप दूर आहे हे सत्य आहे (परिभ्रमण कालावधी अंदाजे 27.3 दिवस आहे), तसेच चंद्राला विषुववृत्तीय कक्षा नाही किंवा ध्रुवीय कक्षा नाही.

कारण (R): चंद्र पृथ्वीच्या विषुववृत्तीय समतलात फिरत नाही - हे सत्य आहे आणि म्हणूनच तो संप्रेषणासाठी उपग्रह म्हणून वापरला जाऊ शकत नाही.

म्हणून, योग्य उत्तर पर्याय(1) म्हणजेच A आणि R दोन्ही सत्य आहेत आणि R हे A चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.

निश्चित विधान (A): छताजवळ व्हेंटिलेटर प्रदान केले गेले आहे → सत्य

हे सत्य आहे की छताजवळ व्हेंटिलेटर प्रदान केले गेले आहे.

कारण (R): छताजवळ वहन अधिक चांगल्यापणे होते.

वहन हे एका माध्यमातून ऊर्जेचे झालेले स्थानांतरण आहे, जे उच्च ऊर्जा स्तरापासून  निम्न ऊर्जा स्तरापर्यंत होते.

म्हणून, A सत्य आहे परंतु R असत्य आहे.

प्रतिपादन (A):

काही उद्योगांनी बाहेर सोडलेल्या मिथेन वायूमुळे जागतिक तापमानवाढ होते. → सत्य

कारण (R):

मिथेन हा एक जड वायू आहे आणि तो वातावरणाच्या खालच्या भागात स्थिरावतो. → असत्य

मिथेन हा एक प्रबळ हरितगृह वायू आहे ज्याची जागतिक तापमानवाढ क्षमता कार्बन डायऑक्साईडपेक्षा 84 पट जास्त आहे.

म्हणून, A सत्य आहे परंतु R असत्य आहे.

सर्व झुरळे तपकिरी रंगाची असतात, हे प्रतिपादन अयोग्य आहे. कारण,झुरळांच्या काही जाती तपकिरी रंगांच्या नसतात, पण दिलेले कारण योग्य आहे.

म्हणून, दिलेले प्रतिपादन अयोग्य आहे आणि कारण योग्य आहे.

वाढत्या लोकसंख्येमुळे वनक्षेत्र हळूहळू कमी झाले आहे. मानव जंगलतोड करून घरे बनवतो. अजूनही बऱ्याच गोष्टींसाठी झाडे तोडली जातात. बेकायदेशीरपणे झाडे तोडणे ही एक प्रमुख चिंताजनक बाब आहे. त्यामुळे येथे दिलेले कारण दिलेल्या प्रतिपादनासाठी सर्वात योग्य आहे.

हे विधान योग्य आहे कारण, हे सत्य आहे की रॉकेट विज्ञान देखील न्यूटनच्या मूलभूत संकल्पनांवर आधारित जटिल गणना आणि असंख्य शक्यतांनी निर्मित केले गेले आहे.
त्यामुळे हे विधान सत्य आहे.

पण हे कारण योग्य नाही कारण यामध्ये असे नमूद केले आहे की, कोणीही स्वतःहून रॉकेट बनवू शकतो जे तार्किकदृष्ट्या विसंगत आहे.
म्हणून, कारण असत्य आहे.

म्हणून, A सत्य आहे, परंतु R असत्य आहे.

वाहने कार्बन डायऑक्साईड उत्सर्जित करतात जी हरितगृह वायू आहे.

म्हणून, कारण (R) सत्य आहे.

अशाप्रकारे, रस्त्यावर सरासरी गाड्या वाढणे म्हणजे कार्बन उत्सर्जन वाढणे.

म्हणून, विधान (A) सत्य आहे.

म्हणून, (A) सत्य आहे आणि (R) सत्य आहे आणि (R) हे (A) चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.

बर्फ पाण्यावर तरंगते आणि स्थायू अवस्थेत आहे कारण बर्फ पाण्यापेक्षा कमी दाट आहे. निवेदन व कारण दोन्ही योग्य आहेत परंतु नमूद केलेले कारण निवेदनाचे योग्य स्पष्टीकरण नाही.

म्हणून, ‘निवेदन आणि कारण दोघेही सत्य आहेत पण कारण निवेदनाचे योग्य स्पष्टीकरण नाही’ हे योग्य उत्तर आहे

ये थे तर्क खालीलप्रमाणे आहे:

हे प्रपादन असत्य आहे कारण बेरी-बेरी हा विषाणूजन्य संसर्ग नाही, तो बी जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे होतो.

अशा प्रकारे, कारण योग्य आहे.

म्हणून, योग्य उत्तर "(A) असत्य आहे पण (R) सत्य आहे" हे आहे.

Additional Information

जीवनसत्त्व	अन्य नाव	कमतरता
A	रेटिनॉइड्स / रेटिनॉल	रातांधळेपणा
B1	थायमिन	बेरीबेरी
B2	रिबोफ्लेविन	रिबोफ्लेविनहीनता
B3	नियासिन	पेलाग्रा
B5	पॅन्टोथेनिक ऍसिड	स्पर्शअपवेदन
B6	पायरीडॉक्सिन
B7	बायोटिन
B9	फॉलिक आम्ल
B12	सायनोकोबालामिन
C	एस्कॉर्बिक ऍसिड	स्कर्व्ही
D	कॅल्सीफेरॉल	मुडदूस
E	टोकोफेरॉल	क्रोनचा रोग
K	फायलोक्विनोन	रक्तस्त्राव किंवा VKDB (नवजात अर्भकाचा रक्तस्त्राव रोग म्हणूनही ओळखला जातो)