वर्ण विचार MCQ Quiz - Objective Question with Answer for वर्ण विचार - Download Free PDF

उत्तर - सज्जन हे व्यंजन संधीचे उदाहरण आहे.

सज्जन = सत् + जन       

एकत्र येणारे वर्ण = त् + ज् = ज् + ज् = ज्ज

झालेला बदल = त् चा ज्

तयार झालेली संधी = सज्जन

Important Pointsसंधी - जोडशब्द तयार करताना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकांमध्ये मिसळतात व त्या दोन्हीबद्दल एक वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकाराला संधी असे म्हणतात.

संधीचे तीन प्रकार आहेत.

1. स्वरसंधी
2. व्यंजनसंधी
3. विसर्गसंधी

• स्वरसंधी - एकमेकांच्या शेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना स्वरसंधी असे म्हणतात.
  • स्वर + स्वर असे याचे स्वरूप असते.​ उदा. विद्या + अर्थी = विद्यार्थी  (आ + अ = आ)
• व्यंजनसंधी - जवळ जवळ येणाऱ्या या दोन वर्णांपैकी दोन्ही वर्ण व्यंजने असतील किंवा पहिला वर्ण व्यंजन व दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
  • व्यंजन + व्यंजन किंवा स्वर असे त्याचे स्वरूप असते.  उदा. सत् + आचार = सदाचार (त् + आ)
• विसर्गसंधी - एकत्र येणाऱ्या वर्णातील पहिला विसर्ग व दुसरा वर्ण व्यंजन किंवा स्वर असेल तर तेव्हा त्यास विसर्ग संधी असे म्हणतात. 
  • विसर्ग + व्यंजन किंवा विसर्ग + स्वर असे त्याचे स्वरूप असते. उदा. नि: + अंतर = निरंतर

Additional Informationकवीश्वर हे दीर्घत्व स्वरसंधीचे उदाहरण आहे.

कवीश्वर = कवि + ईश्वर (इ + ई = ई)  स्वर + स्वर असे याचे स्वरूप असते.​

दीर्घत्व संधी - दोन सजातीय स्वर लागोपाठ आल्यास या दोन्हींबद्दल त्याच जातीतील एकच दीर्घ स्वर येतो त्याला दीर्घत्व संधी म्हणतात.

दीर्घत्व संधीमध्ये संधी होऊन तयार झालेल्या वर्णाला काना, दुसरा उकार किंवा दुसरी वेलांटी असते.

अ / आ + अ / आ = आ (काना)

इ / ई + इ / ई = ई (दुसरी वेलांटी)

उ / ऊ + उ / ऊ = ऊ (दुसरा उकार)

गणेश हे गुणादेश स्वरसंधीचे उदाहरण आहे.

गणेश = गण + ईश (अ + ई = ए)

गुणादेश स्वरसंधी - अ /आ + इ / ई = ए, अ /आ + उ / ऊ = ओ, अ /आ + ऋ = अर  याप्रमाणे दोन वर्ण एकत्र येऊन ए, ओ, अर असे बदल झाल्यास त्याला गुणादेश स्वरसंधी म्हणतात.

उत्तर - विद्युल्लता या शब्दाची संधी विद्युत + लता या पोटशब्दांनी केली जाते.

विद्युल्लता हे व्यंजन संधीचे उदाहरण आहे.

विद्युल्लता = विद्युत + लता

त् या व्यंजनापुढे ल् आल्यास त् बद्दल ल् येतो.

त् + ल् = ल्  + ल् =ल्ल

Important Pointsसंधी - जोडशब्द तयार करताना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकांमध्ये मिसळतात व त्या दोन्हीबद्दल एक वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकाराला संधी असे म्हणतात.

संधीचे तीन प्रकार आहेत.

1. स्वरसंधी
2. व्यंजनसंधी
3. विसर्गसंधी

• स्वरसंधी - एकमेकांच्या शेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना स्वरसंधी असे म्हणतात.
  • स्वर + स्वर असे याचे स्वरूप असते.​ उदा. विद्या + अर्थी = विद्यार्थी  (आ + अ = आ)
• व्यंजनसंधी - जवळ जवळ येणाऱ्या या दोन वर्णांपैकी दोन्ही वर्ण व्यंजने असतील किंवा पहिला वर्ण व्यंजन व दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
  • व्यंजन + व्यंजन किंवा स्वर असे त्याचे स्वरूप असते.  उदा. सत् + आचार = सदाचार (त् + आ)
• विसर्गसंधी - एकत्र येणाऱ्या वर्णातील पहिला विसर्ग व दुसरा वर्ण व्यंजन किंवा स्वर असेल तर तेव्हा त्यास विसर्ग संधी असे म्हणतात. 
  • विसर्ग + व्यंजन किंवा विसर्ग + स्वर असे त्याचे स्वरूप असते. उदा. नि: + अंतर = निरंतर

उत्तर: 1) शिक्षण हे ज्ञानापर्यंत पोहोचण्याचे अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे.

Key Points
स्पष्टीकरण:

• शिक्षण हे ज्ञानापर्यंत पोहोचण्याचे अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. - हे वाक्य शुद्ध आणि सुसंगत आहे. यात शिक्षणाचे महत्त्व आणि त्याचा उद्देश स्पष्टपणे दर्शवला आहे.
• साधन हे ज्ञानापर्यंत पोहोचण्याचे शिक्षण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. - या वाक्यात शब्दांची रचना चुकीची असून, योग्य संदेश पोहोचत नाही.
• हे ज्ञानापर्यंत पोहोचण्याचे शिक्षण महत्त्वाचे साधन अत्यंत आहे. - वाक्यरचना असमंजस असून, योग्य संदेश व्यक्त होत नाही.
• महत्त्वाचे साधन हे ज्ञानापर्यंत अत्यंत शिक्षण पोहोचण्याचे आहे. - वाक्य अशुद्ध आहे आणि गोंधळ निर्माण करते.

म्हणून, वाक्यरचना दुरुस्त आणि स्पष्ट असणारे वाक्य म्हणजे पर्याय 1 आहे.

योग्य उत्तर स्वार्थी आहे.

Key Points 

• क्रियापदाचे चार अर्थ आहेत :
  1. स्वार्थी - ज्या वाक्यातील क्रियापदावरून केवळ काळाचा बोध होतो आणि क्रियापदाचा केवळ स्वतः चा अर्थ समजतो, त्याला स्वार्थी क्रियापद म्हणतात. उदा. मुले खेळ खेळतात.
  2. आज्ञार्थ - ज्या वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना, विनंती यांचा बोध होतो, त्याला आज्ञार्थी क्रियापद म्हणतात. उदा. मुलांनो, रांगेत उभे रहा.
  3. विध्यर्थ - ज्या वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून विधीचा बोध होतो, त्यास विध्यर्थ क्रियापद म्हणतात. उदा. आता पाऊस थांबवा.
  4. संकेतार्थ - ज्या वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून संकेताचा बोध होतो, त्यास संकेतार्थ क्रियापद म्हणतात. उदा. तु आला नसतास, तरी चालले असते. 

उत्तर - 6

Key Points

• 'तत्त्वज्ञानी' या शब्दात एकूण सहा व्यंजने आहेत.
• त्यामध्ये 'त', 'त्व', 'ज्ञ', 'न' आणि 'नी' या व्यंजनांचा समावेश आहे.
• त्यातील 'त्व' आणि 'ज्ञ' ही जोडव्यंजने आहेत, ज्यांमध्ये दोन-दोन व्यंजने आहेत.
• त्यामुळे, 'त', 'त', 'व', 'ज', 'ञ', आणि 'न' असे व्यंजनांची गणना करता येते. यावरून उत्तर ६ आहे.

Additional Information

मराठीत एकूण ४१ व्यंजने आहेत. ज्याचा उच्चार करतांना जिभेचा कंठ, टाळू, मुर्धा, दात, ओठ, या अवयवांशी स्पर्श होतो त्यांना व्यंजन असे म्हणतात. या ४१ व्यंजनांपैकी ३४ व्यंजनाचे पाच प्रकारात विभाजन केले जाते. स्पर्श व्यंजने ही २५ आहेत. अर्धस्वर व्यंजने ही चार आहेत. उष्मा / घर्षक व्यंजने ही तीन आहेत. महाप्राण व्यंजन हे एक आहे. स्वतंत्र व्यंजन हे एक आहे.

स्पर्श व्यंजनाचे तीन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

1. कठोर व्यंजने - ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास जोर द्यावा लागतो त्यांना कठोर व्यंजने असे म्हणतात. उदा. क्, ख्, च्, छ्, ट्, ठ्, त्, थ्, प्, फ्
2. मृदु व्यंजने - ज्या वर्णाचा उच्चार सौम्यपणे होतो त्यांना मृद व्यंजने असे म्हणतात. उदा. ग्, घ्, ज्, झ्, ड्, ढ्, द्, ध्, ब्, भ्
3. अनुनासिक / पर-सवर्ण - ज्या वर्णाचा उच्चार त्याच्या उच्चार स्थानासोबत काही अंशी नाकातूनही केला जातो त्यास अनुनासिक असे म्हणतात. उदा. ङ्, ञ्, ण्, न्, म्

अर्धस्वर - अर्धस्वर व्यंजन ही एकूण चार आहेत. स्वरांच्या क्रमानुसार अर्धस्वरांचा क्रम य्, र्, ल्, व् असा आहे.

उष्मे - श्, ष्, स् यांना उष्मे म्हणतात. वरील वर्णाचा उच्चार करताना घर्षणामुळे उष्णता निर्माण होते. त्यामुळे त्यांना उष्मे म्हणतात.

स्वतंत्र वर्ण - ळ् हा मराठीतील स्वतंत्र वर्ण मानला जातो. तो इतर भाषेकडून घेतलेला नाही.

शब्द- सज्जन
संधीविग्रह- सत् + जन = सज्जन (त् + ज = सज्जन )

व्याख्या- संधी:

जोडशब्द तयार करतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकांमध्ये मिसळतात व त्या दोन्हीबद्दल एक वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकाराला ‘संधी' असे म्हणतात.

व्यंजनसंधी- जवळ जवळ येणाऱ्या या दोन वर्णांपैकी दोन्ही वर्ण व्यंजने असतील किंवा पहिला वर्ण व्यंजन व दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.

उदा. सत् + चित = सच्चित( त् + च = सच्चित )

प्रस्तुत संधी मध्ये जवळ येणाऱ्या या दोन वर्णांपैकी दोन्ही वर्ण व्यंजने आहेत म्हणून या शब्दाचा संधी प्रकार ‘व्यंजन संधी’ हा आहे.

Additional Informationस्वरसंधी- एकमेकांच्या शेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना स्वरसंधी असे म्हणतात.स्वर + स्वर असे त्याचे स्वरूप असते.

• उदा. कवि = ईश्वर = कवीश्वर (इ + ई = ई)

विसर्गसंधी- एकत्र येणाऱ्या वर्णातील पहिला विसर्ग व दुसरा वर्ण व्यंजन किंवा स्वर असेल तर तेव्हा त्यास विसर्ग संधी असे म्हणतात. विसर्ग + व्यंजन किंवा विसर्ग + स्वर असे त्याचे स्वरूप असते. 

• उदा. तपः + धन = तपोधन

लिंग- ज्या नामावरुन त्या विशिष्ट वस्तुचे लिंग समजते त्यास लिंग असे म्हणतात.

लिंग हे ३ प्रकारचे आहे.

1. पुल्लिंग
2. स्त्रीलिंग
3. नपुंसकलिंग

• पुल्लिंग - ज्या नामावरुन त्या विशिष्ट वस्तुचे लिंग पुरुषलिंग आहे हे समजते त्यास पुल्लिंग असे म्हणतात. 

उदा.राजा, झाडू, पंखा, भाला, सदरा इ.

• स्त्रीलिंग - ज्या नामावरुन त्या विशिष्ट वस्तुचे लिंग स्त्रीलिंग आहे हे समजते त्यास स्त्रीलिंग असे म्हणतात. 

उदा.राणी, टोपली, खुर्ची, रजई, काठी, साडी इ.

• नपुंसकलिंग - ज्या नामावरुन त्या विशिष्ट वस्तुचे लिंग स्त्रीलिंग किंवा पुल्लिंग स्पष्टपणे समजत नाही त्यास नपुंसकलिंग असे म्हणतात.

उदा. पुस्तक, पत्र, पेन, स्तोत्र, पाखरु इ.

अशाप्रकारे स्पष्ट होते की, गृहस्‍थ -गृहस्‍थी ही चुकीची जोडी आहे.

उत्तर- शब्दांचे प्रथम लक्षात येणारे बाह्यरूप म्हणजे मूलवर्णरूप होय.

 Important Pointsआपल्या तोंडावाटे निघणाऱ्या मूलध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.

अक्षर - आवाजाच्या किंवा ध्वनीच्या प्रत्येक खुणेला अक्षर असे म्हणतात. बोलणे नष्ट होते पण लिहून ठेवल्यास ते दीर्घकाळ टिकते म्हणून या सांकेतिक खुणांना अक्षर असे म्हणतात. मूलध्वनीपासून अक्षर तयार होते.

शब्द - ठराविक क्रमाने आलेल्या अक्षरांच्या समूहाला काही अर्थ प्राप्त होत असेल तर त्याला शब्द म्हणतात.

लिंग- ज्या नामावरुन त्या विशिष्ट वस्तुचे लिंग समजते त्यास लिंग असे म्हणतात.

लिंग हे ३ प्रकारचे आहे.

1. पुल्लिंग
2. स्त्रीलिंग
3. नपुंसकलिंग

काल गारा पडल्या या वाक्यातील गारा हा शब्द आकारांत स्त्रीलिंगी शब्द आहे आणि त्यामुळे याचे लिंग स्त्रीलिंग होईल.

आख्यात विचार-

क्रियापदामध्ये होणाऱ्या बदलांना आख्यात विचार असे म्हणतात.

ते बदल ५ प्रकारे होत असतात.

1. काळ 
2. लिंग
3. अर्थ
4. वचन
5. पुरुष

काळानुसार होणाऱ्या बदलांचे प्रकार-

अशाप्रकारे 'मदतीसाठी आपला धनादेश कृपया खालील पत्या वर पाठवावा' हे वाक्य विध्यर्थी वाक्य आहे आणि त्यामुळे या आख्याताचे नाव वाख्यात असल्याने हाच पर्याय योग्य राहील.

स्वर : जिभेचा मुखातील भागाशी किंवा ओठांचा एकमेकांशी स्पर्श न होता जे ध्वनी हे तोंडावाटे बाहेर पडतात त्यांना स्वर असे म्हणतात.

वर्णमालेत एकूण १४ स्वर व २ स्वरादी आहेत.

Important Points

स्वरांचे एकूण चार प्रकार पडतात.

1. ऱ्हस्व स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यास कमी कालावधी लागतो त्यांना ऱ्हस्व स्वर असे म्हणतात. उदा : अ, इ,उ 
2. दीर्घ स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी जास्त कालावधी लागतो त्यांना दीर्घ स्वर असे म्हणतात. उदा : आ, ई, ऊ  
3. संयुक्त स्वर : दोन स्वरांचे मिळून जे स्वर तयार होतात त्यांना सयुक्त स्वर असे म्हणतात. उदा : ए = अ + इ/ई , ऐ = आ + इ/ई , ओ = अ + उ/ऊ , औ = आ + उ/ऊ 
4. इंग्रजी स्वर : जे स्वर इंग्रजी भाषेतून मराठीत आले आहेत त्यांना इंग्रजी सार असे म्हणतात. उदा : ऑ 

वरील पर्यायांपैकी ए, औ, ओ हे सर्व संयुक्त स्वर आहेत आणि इ हा ऱ्हस्व स्वर आहे. 

उत्तर - वर्णमालेत एकूण 12 स्वर आहेत.

Important Pointsस्वर - ओठांचा एकमेकांशी किंवा जिभेचा मुखातील कोणत्याही भागाशी स्पर्श न होता तोंडावाटे जे ध्वनी बाहेर पडतात त्यांना स्वर असे म्हणतात. 

स्वरांचे तीन प्रकार पडतात.

1. ह्रस्व स्वर
2. दीर्घ स्वर
3. संयुक्त स्वर

​ह्रस्व स्वर - अ, इ, उ, ऋ, लृ या स्वरांचा उच्चार आखूड होतो, म्हणजे उच्चार करावयास कमी कालावधी लागतो म्हणून त्यांना ​ह्रस्व स्वर म्हणतात. 

दीर्घ स्वर - आ, ई, ऊ या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी जास्त कालावधी लागतो म्हणजेच लांबट उच्चार होतो म्हणून त्यांना दीर्घ स्वर म्हणतात. 

संयुक्त स्वर - ए, ऐ, ओ, औ हे स्वर इतर दोन स्वरांचे मिळून बनल्याने    त्यांना संयुक्त स्वर म्हणतात. संयुक्त स्वर दीर्घ उच्चाराचे असतात.

   ए = अ + इ / ई      ऐ = आ + इ / ई       ओ = अ + उ / ऊ        औ = आ + उ / ऊ

याशिवाय स्वरांचे सजातीय स्वर व विजातीय स्वर असे उच्चारस्थानांवरून दोन प्रकार पडतात.

सजातीय स्वर - एकाच उच्चारस्थानातून उच्चारल्या जाणाऱ्या स्वरांना सजातीय स्वर म्हणतात.
उदा. अ - आ, इ - ई, उ - ऊ

विजातीय स्वर - भिन्न उच्चारस्थानातून उच्चारल्या जाणाऱ्या स्वरांना विजातीय स्वर म्हणतात.
उदा. अ - इ, अ - उ, इ - ए, अ - ऋ

ॲ, ऑ हे इंग्रजीतून मराठीत आलेले स्वर आहेत.

वर्ण - आपल्या तोंडावाटे निघणाऱ्या मूलध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.

मराठी भाषेतील वर्णमालेत एकूण ४८ वर्णांचा समावेश होतो. मराठी भाषेच्या शास्त्रीय वर्णमालेत १२ स्वर अधिक इग्रजीच्या संपर्कामुळे आलेले ॲ, ऑ हे स्वर मिळून १४ स्वर अधिक दोन स्वरादी अधिक ३४ व्यंजन असे एकूण ५० वर्ण दिले आहेत. परंतु आयोगाने वर्णमालेतील एकूण वर्ण किती याचे उत्तर ४८ असे दिले आहे.

संधी विग्रह-  मनः + ताप 

संधी- मनस्ताप 

विसर्ग संधी- एकत्र येणार्या वर्णातील पहिला वर्ण विसर्ग व दुसरा वर्ण व्यंजन अथवा स्वर असेल तेव्हा त्यांना विसर्गसंधी म्हणतात. 
एकापुढे एक बोलताना शब्द हे एकमेकांत मिसळतात, त्यालाच संधी म्हणतात. शेवटच्या वर्णात पुढील शब्दाचा पहीला वर्ण मिसळून संधी बनते
विसर्गाच्या पुढे ‘च’, ‘छ’ आल्यास विसर्गाचा ‘श’ होतो; ‘त’,’थ’ आल्यास विसर्गाचा ‘श’ होतो; ‘त’,’थ’ आल्यास ‘स’ होतो. 
उदा. नि:+चल = निश्चल 
मन:+ताप = मनस्ताप 
नि:+तेज = निस्तेज

अशा प्रकारे मनः + ताप याची संधी मनस्ताप अशी होईल.

उत्तर- (a), (b) व (d) बरोबर, फक्त (c) चूक

'मुलांनी' या शब्दात-

(a) 'मु' हे एक अक्षर आहे, (b) 'मु' हे एक ध्वनिचिन्ह आहे, (d) म् व उ हे मूलध्वनी आहेत.

(c) 'मु' हा एक मूलध्वनी आहे हा पर्याय चुकीचा आहे कारण मूल या शब्दामधील मू या अक्षराची फोड म् व उ याप्रमाणे होऊन हे मूलध्वनी आहेत.

उत्तर व स्पष्टीकरण - 34

मराठी वर्णमालेत एकूण 34 व्यंजने आहेत.

व्यंजने म्हणजे ज्या वर्णांचा उच्चार स्पष्टपणे होण्यासाठी स्वरांची गरज भासते त्या वर्णाना व्यंजने म्हणतात. 
व्यंजने-

क वर्ग – क,ख,ग,घ,ङ्.

च वर्ग – च,छ,ज,झ,ञ्.

ट वर्ग – ट,ठ,ड,ढ,ण.

त वर्ग – त,थ,द,ध,न.

प वर्ग – प,फ,ब,भ,म.

य वर्ग – य,र,ल,व,श,ष,स,ह,ळ.